Ikona (Mandylion); Rosja, XIX w.; tempera jajowa, drewno lipowe(?), złocenia

Na ciemnoturkusowym tle chusta koloru białego w górnych rogach zebrana w węzły, poniżej których dwa digramy „IC” i „XC”. Na niej oblicze Chrystusa wpisane w nimb krzyżowy koloru złotego. W ramionach krzyża grecki trigram „W O N”. Nimb i ramiona krzyża zaznaczone czerwoną kreską. Oblicze śniade, koloru naturalnego; przedstawione frontalnie; twarz spokojna, majestatyczna zarazem. Włosy oraz broda czarne, z pasami koloru brązowego; długie, u dołu rozchodzące się w przeciwległe strony. Nos długi, wąski. Oczy zwrócone w prawo, błękitne, tęczówki koloru żółtego (piwne). Pod obliczem błękitny napis cyrylicą „Нерукотворенный шьраз”.

Deska prostokątna, grubości ok. 4 cm, wzdłuż krótszych boków wzmocniona dwoma listwami (szpongami).

Nazwę ikony wywodzi się od greckiego słowa mandylion, co oznacza chustę, ręcznik, całun. Wizerunek ten zalicza się do ikon typu acheiropoieta, czyli obrazów według legendy uwiecznionych w sposób nadnaturalny. Tłumaczy to napis umieszczony pod wizerunkiem – „Нерукотворенный шьраз” – co w wolnym tłumaczeniu znaczy „nie ręką ludzką uczyniony [wizerunek] zbawiciela”. Legenda głosi, iż pierwszy mandylion, do którego odwołują się późniejsi ikonopisi, powstał na prośbę króla Edessy Abgara V, który gdy zapadł na ciężką chorobę nawiązał korespondencję z Chrystusem, wysyłając do Niego swego malarza. Gdy pomimo wielu prób wysłannikowi nie udało się uchwycić wizerunku, wówczas Jezus miał przyłożyć do swej twarzy lnianą chustę, na której odbiło się Jego oblicze. Chusta dostarczona do Edessy (według jednej z wersji legendy przez apostoła Tadeusza) uzdrowiła króla Abgara. Legendę o cudownym pochodzeniu Mandylionu przekazuje Euzebiusz z Cezarei oraz teksty apokryficzne (m.in. Dzieje Tadeusza, Ewangelia Gruzińska). W następnych wiekach powstawały kolejne „wersje” oryginalnego Mandylionu, który zaginął w niewyjaśnionych okolicznościach.

Pisanie ikony wymaga ogromnej wiedzy oraz wiary. Stąd początkowo ikonopisami mogli być tylko szczególnie uduchowieni mnisi. Główne zasady tworzenia ikon oraz samą naukę o obrazach przyjęto na II Soborze Nicejskim (787 r.). Zaakceptowano wówczas zasadę, iż przyjęcie przez Boga ludzkiej natury, umożliwiło opisywanie Go również językiem obrazu. Ikony powstawały głównie na desce (lecz także na marmurze, kości słoniowej, wykonywano je w mozaice) techniką temperową lub enkaustyczną. Deskę powlekano płótnem, które gruntowano mieszaniną gipsu alabastrowego i kleju; następnie kontury rysunku zaznaczano igłą i czarną farbą, po czym nakładano złocenia, wykonywano malowidło i powlekano je werniksem.

Podobnie jak tworzenie ikony, również jej czytanie wymaga znajomości języka symboli. Ukryte znaczenie symboliczne mają kolory zastosowane podczas pisania ikony: biały kolor chusty oznacza czystość, sprawiedliwość, boskie „światło”; złoty kolor nimbu to atrybut władcy oraz bóstwa; kolor czerwony symbolizował ofiarę zbawiciela oraz jego zmartwychwstanie; z kolei błękit oznacza człowieczeństwo Chrystusa. Oczy skierowane lekko w prawo zwrócone są na zbawionych (stojących po prawej stronie). Frontalne przedstawienie twarzy oznacza otwartość Boga na dialog z człowiekiem. Nimb krzyżowy (aureola) ma przypominać o zbawczej śmierci Chrystusa. Symboliczny charakter mają również litery i napisy na ikonie. Znajdujące się w rogach chusty digramy „IC” i „XC” stanowią podpis ikony i jednocześnie imię „JEZUS CHRYSTUS”. Grecki trigram „W O N” wpisany w ramiona krzyża w uproszczony sposób symbolizuje imię Boga objawione Mojżeszowi – „Jestem, który Jestem”.

Ikona eksponowana jest na wystawie stałej – Kolekcjonerskie pasje, w części prezentującej przedmioty kultu, dewocjonalia.

Bibliografia:

- Kontemplacja oblicza Chrystusa. Ikony rosyjskie i ukraińskie od XVIII do początku XX w., pod red. M. Janocha, Warszawa 2002