Znaczenia słowa kolęda można doszukiwać się w łacinie. Termin calende w całkowiecie dosłownym tłumaczeniu oznacza  w wolnym tłumaczeniu „pierwszy dzień miesiąca”. Już nasi słowiańscy przodkowie określali w ten sposób pierwszy dzień roku, który obchodzili jako święto godowe. Zatem kolęda była w pełni świecką, radosną pieśnią śpiewaną na powitanie nowego roku.

Początki kolędowania

Początkowo kolędy nie miały za wiele wspólnego z Bożym Narodzeniem. Stanowiły po prostu wesołe pieśni noworoczne, wywodzące się z tradycji ludowych. Z czasem ich tworzeniem zaczęli się zajmować  wybitni kompozytorzy.

W starożytnym Rzymie 1 stycznia był ważnym dniem. W tym terminie najważniejsi urzędnicy cesarstwa – konsulowie – przyjmowali swój urząd. Juliusz Cezar 46 r. p.n.e. w jednym ze swoich dekretów ogłosił ten dzień administracyjnym początkiem roku. Kolędy stały się wtedy pieśniami, przy pomocy których nie tylko witano nowy rok, ale także składano sobie życzenia.

Elementy dzisiejszego świętowania pojawiły się dopiero w kolędach wraz z rozwojem chrześcijaństwa, które przejęło mnóstwo rzymskich zwyczajów i obrzędów. Jednym z nich było właśnie kolędowanie, czyli składanie wizyt najbliższym i wręczanie im upominków z okazji kolejnego roku. Z czasem kolędy stały się śpiewanymi po łacinie pieśniami obrzędowymi, które swoją treścią nawiązywały do ewangelii. Nie były to jednak pieśni typowo świąteczne i bożonarodzeniowe.

Pierwsza średniowieczna kolęda

Kiedy mogła powstać chrześcijańska pierwsza kolęda? Niestety nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Za pierwszą kolędę możemy uznać łacińską pieśń Jesus refulsit omnium (Jezus oświeca wszystko). To dzieło św. Hilarego, pochodzące jeszcze z IV wieku, a dokładniej z 336 roku, kiedy to odnotowano pierwsze w historii obchody Bożego Narodzenia. Wielu badaczy twierdzi jednak, że utwór ten bardziej należy uznawać za hymn.

Jakie są inne propozycje na pierwszą w dziejach kolędę? W wiekach średnich powstała m.in. francuska pieśń "Przyjazne zwierzęta", opowiadająca o zwierzętach przybyłych do Jezusa podczas narodzin. Jej historia sięga XII wieku, co czyni ją silnym pretendentem do miana najstarszej kolędy. Co ciekawe, w wielu francuskich i brytyjskich parafiach śpiewana jest nawet obecnie. Z podobnego okresu pochodzi także niemiecko-łacińska kolęda In Dulci Jubilo (później pojawiła się w twórczości Jana Sebastiana Bacha).

Dopiero z chwilą wynalezienia prasy drukarskiej przez Jana Gutenberga w połowie XV wieku kolędy zaczęły żyć na stronach ksiąg i pergaminów. Dzięki temu słowa i melodie wielu z nich przetrwały do dziś. Z czasem każdy chrześcijański kraj wykształcił swój własny kanon pieśni bożonarodzeniowych, które z czasem przeniosły się z ulic i placów do wnętrz kościołów.

Pierwsza kolęda w polskim języku – Zdrow bądź krolu anjelski – datowana jest na 1424 rok. Jej tekst został zapisany w kazaniu księdza Jana Szczekny, magistra praskiego, późniejszego mnicha cysterskiego i spowiednika królowej Jadwigi Andegaweńskiej. Pieśń ta odnaleziona została na koniec XIX wieku w Petersburgu, w rękopisie Biblioteki Załuskich pochodzącym prawdopodobnie z biblioteki wikariuszy wiślickich.

Najsłynniejsza kolęda na świecie


Jest taka kolęda, która została przetłumaczona  na 300 języków (w tym afrykański, grenlandzki, dolnołużycki, zulucki i tajski). Stille Nacht, czyli Cichą Noc, śpiewano prawdopodobnie po raz pierwszy podczas pasterki w 1818 roku w miasteczku Oberndorf pod Salzburgiem. Dwa lata wcześniej ksiądz, Joseph Mohr, spisał słowa, do których powstała melodia autorstwa Franza Xavera Grubera (organisty). Niedługo potem kopia kolędy pojawiła się w Salzburgu, a następnie zawędrowała do kolejnych niemieckich miast. Dziś Cicha noc jest znana i śpiewana na całym świecie.

ŁJ.